تعلیم و تربیت

جایگاه و اهمیت سنجش و ارزشیابی در آموزش و پرورش

یکشنبه 88/10/13 3:5 عصر| ارزشیابی آموزشی، سنجش | نظر

 تهیه : سعید فرمانی
     سنجش و ارزیابی، یکی از مسائل عمده تربیتی است. طرح اموری از قبیل تامین احتیاجات اساسی روانی افراد، توجه بر رشد فرد و احتیاجات او در هر مرحله از رشد، در نظر گرفتن تفاوت های فردی افراد در جنبه های مختلف رشدی و اینکه تعلیم و تربیت باید اسباب رشد همه افراد را فراهم کند، اهمیت سنجش و ارزیابی را آشکار می سازد.
      سنجش و ارزشیابی جز لا ینفک تعلیم و تربیت بشمار می رود که بدون استمرار دقیق آن، رسیدن به اهداف مورد نظر بصورت مطلوب، نا ممکن خواهد بود. شکوفایی و کاربرد استعدادهای افراد در حیات اجتماعی، به ابزارهای معتبر و مهارت نیاز دارد و از آنجا که دانش تعلیم و تربیت، اصولی را دربر می گیرد که خاستگاه رفتار دو قطب شاگرد - معلم است، درک سازه ها و صفات مکنون این دو قطب مهم، بدون به کار گیری وسایل سنجش و ارزشیابی امکان پذیر نیست. (نفیسی، 1376).
  بنا بر گفته بازرگان (1380)، هر نظام آموزشی دارای اجزای زیر است :
درونداد: یادگیرنده، یاد دهنده، فضای آموزشی، تجهیزات، تسهیلات آموزشی، تشکیلات و سازمانها  و...
فرایند: جریان یاددهی یادگیری، فرایند ساختی و سازمانی و...
محصول(برونداد واسطه ای): نتایج واسطه ای بدست آمده در پایان هر دوره زمانی
برونداد نهایی: دانش آموختگان، آثار علمی تولید شده  وخدمات تخصصی
پیامد: اشتغال دانش آموختگان، بیکاری، ادامه تحصیل آنان و...
نقش ارزشیابی در ارتباط با اجزا نظام آموزشی:
نقش ارزشیابی در ارتباط با اجزا نظام آموزشی این است که:
 دروندادهای نظام آموزشی در چه سطحی هستند و از کجا باید آموزش را شروع کرد(ارزیابی تشخیصی)؟
نظارت بر نحوه پیشروی فرایند های آموزشی.
مطلوبیت بروندادهای واسطه ای چه میزان است؟(ارزشیابی پایانی)
مطلوبیت عملکرد برنامه های مورد اجرا چقدر است؟
مطلوبیت پیامد برنامه های اجرا شده چقدر است؟
     یکی از مهمترین اجزای آموزش و پرورش فرایند یاد دهی یادگیری است. در فرایند یاد دهی یادگیری است که تمامی امکانات به کار برده می شود تا تغیرات مورد نظر در شخص به وجود آید. علاوه بر نقشهایی که برای ارزشیابی در بین اجزای هر نظام آموزشی بیان کردیم، ارزشیابی در فرایند یاد دهی یادگیری(که یکی از اجزای هر نظام آموزشی است) نقشها و کارکرد های دیگری نیز دارد که در اینجا بدان خواهیم پرداخت.
     آموزش و پرورش فرایندی است متشکل و به هم پیوسته که تمامی اجزا آن در ارتباط با یکدیگر و برای رسیدن به هدفی معین فعالیت می کند. به طور کلی هدف آموزش و پرورش ایجاد تغییرات مطلوب در رفتار، نگرش ها، علایق، توانایی ها، مهارتها، اعتقادات و به طور کلی همه ویژگی های فرد است است.
     تغیراتی که آموزش و پرورش خواستار ایجاد آن در دانش آموزان است، هدف های آموزشی نامیده می شود. برای رسیدن به این هدف ها، فعالیت هایی باید صورت بگیرد. مجموعه این فعالیت ها که دانش آموز با راهنمایی معلم و مدرسه انجام می دهد برنامه نامیده می شود. اجرای برنامه آموزشی به صورت های گوناگونی انجام می گیرد و نحوه اجرای برنامه ها را روش می نامند. تمام وسایل و امکاناتی  که بکار گرفته می شود مانند، کتاب، تخته سیاه، کتابخانه، کارگاه، آزمایشگاه و... را وسایل آموزشی می گویند. در پایان هر برنامه آموزشی معلمان علاقه مندند تغیرات حاصل در رفتار دانش آموزان را مورد ارزیابی و سنجش قرار دهند. تا معلوم نماید چه اندازه به اهداف مورد نظر نایل شده اند. بنابر این می توان گفت : هدف، برنامه، روش، وسایل و ارزشیابی عناصر عمده فرایند یاد دهی یادگیری هستند.  
     در میان این عناصر، نقش ارزشیابی نه تنها نظارت بر عملکرد و تغیرات رفتاری دانش آموزان، بلکه نظارت بر کارایی سایر عناصر را نیز بر عهده دارد. دراینجا ابتدا به نقش ارزشیابی در نظارت بر سایر عناصر یاد دهی یادگیری، و سپس به نقش ارزشیابی در نظارت به عملکرد دانش آموزان خواهیم پرداخت. و در پایان نقش های دیگری که ارزشیابی ایفا می کند را بیان خواهیم نمود.
نقش نظارت بر اهداف
     همان طور که ذکر شد سر آغاز کار تعلیم و تربیت «هدف» است. هدف ما از ایجاد تغییرات در رفتار، نگرش ها، علایق، توانایی ها، مهارتها، و اعتقادات افراد چیست؟ هدف های نظام آموزشی باید با توجه به نیازهای بر آمده از محیط و شرایط فرهنگی، سیاسی و اجتماعی تدوین شود. اما قابل ذکر است که نیاز ها و شرایط به مرور زمان تغییر می کند و به تبع آن اهداف آموزش و پرورش نیز باید تغییر کند. برای این منظور باید در فواصل زمانی نیاز ها و شرایط جامعه را ارزیابی کرد و در هدف های نظام آموزشی تجدید نظر کرد (بازرگان، 1380).
نقش نظارت بر برنامه ها
     دستیابی به وضع مطلوب در هر نظام آموزشی، اعم از خرد یا کلان، مستلزم آن است که تحقیق و ارزیابی آموزشی درباره زمینه های مربوط  انجام پذیرد و برنامه ریزی توسعه آموزشی به عمل آید و مدیریت آموزشی اعمال شود. مدیریت آموزشی چهارکارکرد دارد که در ارتباط با یکدیگر عمل می کنند. همانطور که می بینید ارزیابی یکی از کارکرد های مدیریت آموزشی است که بر سایر کارکرد ها اشراف دارد.
ارزیابی که یکی از کارکردهای مدیریت آموزشی است می تواند در نقش های تشخیصی، تکوینی و پایانی ظاهر شود (بازرگان، 1380). که در ادامه بدان خواهیم پرداخت.
       هر سازمان یا نظام آموزشی برای بر اوردن نیازهای ویژه ایجاد می شود. در انجام این امر باید نخست نیاز ها را قبل از انجام درست هر اقدامی مشخص کرد. بنابر این در ابتدای فعالیت های اموزشی باید به قضاوت درباره نیاز ها پرداخت، این عمل را سنجش نیاز ها یا ارزشیابی تشخیصی می نامند. پس از اینکه بر اساس نیاز ها به طراحی  و برنامه ریزی نظام پرداخته شد، باید آن را سازماندهی و سپس فرایند اجرای امور را ارزیابی کرد. نقش این نوع ارزیابی، نظارت بر چگونگی انجام فعالیت های آموزشی، و در صورت لزوم تغییر جهت آنهاست. این نقش را ارزیابی تکوینی بازی می کند. نقش سوم ارزیابی در تعیین بازده فعالیتهای آموزشی است که طراحی یا تدوین آنها پایان یافته است و مراحل اجرایی آنها نیز به آخر رسیده است. این نقش را ارزیابی پایانی بر عهده دارد (بازرگان، 1380).
نقش نظارت بر ابزار و روش اجرای برنامه
     تا به حال به نقش عام ارزیابی به عنوان ناظر بر اهداف و برنامه آموزش و پرورش پرداختیم اما یکی دیگر از عناصر یک نظام آموزشی روش و ابزار اجرای برنامه است. سنجش و اندازه گیری در تعلیم و تربیت، اطلاعاتی را برای مربی و برنامه ریزان  فراهم می سازد تا بر اساس آن تصمیم مناسبی در مورد روشهای تدریس و ابزار هایی که برای تدریس به کار می روند، بگیرند. مثلا معلم تصمیم می گیرد کودک را در چه کلاسی قرار دهد؟ و یا چه نوع آموزشی را با استفاده از چه ابزار و وسیله و روشی برای او تدارک ببیند؟ مشکل او را در درس معینی تشخیص دهد، علت و موجبات او را پیدا کند و سرانجام راهی مناسب برای رفع آن پیشنهاد نماید (نوذری،1374).
به طور کلی، ارزیابی آموزشی می تواند به سوال های زیر پاسخ دهد:
مطلوبیت هدف های آموزشی چقدر است؟
مطلوبیت طرح و برنامه هایی که باید به هدف ها تحقق بخشد چقدر است؟
مطلوبیت سازوکار اجرایی(روش و وسیله) هریک از برنامه های پیش بینی شده چه میزان است؟
     همانطور که ذکر شد، نقش خاص ارزشیابی، نظارت بر عملکرد افراد نسبت به اهداف نظام آموزشی است. در ادامه بحث سعی خواهیم کرد بیشتر به نقش خاص ارزشیابی در نظام آموزش و پرورش بپردازیم.
      سنجش و ارزشیابی در آموزش و پرورش را می توان به عنوان وسیله ای برای گرد آوری یک رشته اطلاعات منظم، درباره ویژگی های رفتار، نگرش، علایق، توانایی ها و اعتقادات آدمی دانست، و اطلاعاتی که از این طریق گرد آوری می شوند، پایه و اساس یک سلسله تصمیم گیری های خاص است. مقصود اصلی از این جمع آوری اطلاعات «شناخت فرد» است و منظور از شناخت فرد یعنی توصیف کامل و جامع او به گونه ای که بتوان درباره ویژگی های جسمانی و روانی او اطلاعات مناسب و دقیقی فراهم کرد. تردید نیست که هر اندازه اطلاعات گردآوری شده منظم تر، مناسب تر، و دقیق ترباشد، دست اندر کاران تعلیم و تربیت بهتر می توانند به فرد کمک کنند تا بتواند درک درستی از خود پیدا کند، مسایل خویش را بشناسد، تصمیمات درست و شایسته بگیرد و راه حل مناسبی را برای مشکلاتش پیدا کند (نوذری، 1374).
ارزشیابی به طور خاص نقشهای متفاوتی را در آموزش و پرورش ایفا می کند.
نقش بازخورد دهنده
بازخورد به معلم: یکی از مهمترین کارکرد های ارزشیابی بازخورد به معلمان در مورد کارامدی تدریس آنها است. ارزشیابی آخرین حلقه از فعالیت های آموزشی معلم و تکمیل کننده سایر فعالیت های اوست. ارزشیابی ماهیتاً، یک فرایند کیفی است و در این مرحله، معلم با استفاده از روشها و فنون مختلف بازده های یادگیری دانش آموزان و دانشجویان را سنجش می کند، و میزان توفیق آنان را در دستیابی به هدف های آموزشی تعیین می کند. همچنین معلم با انجام این کار میزان موفقیت خود در پیاده کرده کردن مراحل مختلف طرح آموزشی اش را تعیین می کند(سیف،1379).
بازخورد به دانش آموز: از طریق ارزشیابی دانش آموزان از نتایج تلاشهای خود آگاه می شوند. برای مثال، اجرای ارزشیابی هایی منظم به آنها کمک می کند تا بازخورد لازم را درباره نقاط قوت و ضعف خود به دست آورند (کدیور، 1379).
نقش ایجاد کننده انگیزش
یکی از کاربرد های ارزشیابی، ایجاد انگیزش در دانش آموزان به دلیل تلاشهای آنهاست (کدیور، 1379).
نقش ارائه دهنده اطلاعات
دادن اطلاعات به والدین: ارزشیابی های مختلف مدرسه از دانش آموزان، موجب می شود که والدین در جریان پیشرفت فرزندان خود قرار گیرند. ثانیاً، ارائه این نتایج در طول سال موجب واکنش هایی از جانب خانواده  می شود (کدیور، 1379).
دادن اطلاعات برای انتخاب: به نظر بعضی از جامعه شناسان، وظیفه مدرسه این است که دانش آموزان را برای نقش آجتماعی بعدی آنها طبقه بندی کند. این طبقه بندی به تدریج و به کمک ارزشیابی، در مدرسه انجام می گیرد (کدیور، 1379).
دادن اطلاعات برای پاسخگویی مدرسه: اغلب، ارزشیابی از دانش آموزان می تواند برای ارزشیابی معلمان، مدارس، نواحی یا حتی استانها به کار رود. این ارزشیابی می تواند برای ارتقا یا کنار گذاشتن مدیران، معلمان و حتی راهنمایان استفاده کرد (کدیور، 1379).
نقش هدایت کننده شیوه مطالعه دانش آموزان و شیوه تدریس معلمان
     «هر چند به ظاهر چنین تصور می شودکه سنجش پایان دهنده فعالیتهای آموزشی معلم و تابع هدف های اوست، اما واقعیت این است که غالبا سنجش و اندازه گیری تعیین کننده فعالیت های آموزشی معلم و کوششهای یادگیری دانش آموزان و دانشجویان است. به سخن دیگر چگونگی مطالعه و یادگیری دانش آموزان  و نحوه آموزش معلمان مستقیما از ماهیت سنجش تاثیر می پذیرند. مثلا نحوه مطالعه و آماده شدن برای یک امتحان تشریحی با یک امتحان تستی متفاوت است. به عنوان نمونه ، پژوهش های تری(1993) و داگلاس و تالمادج(1934) نشان داده اند که وقتی یادگیرندگان می دانند امتحان آنان تشریحی خواهد بود بر یادگیری مفاهیم کلی تاکید خواهند کرد و به ایجاد روابط میان مفاهیم و مقابله و مقایسه آنها خواهند پرداخت. در مقابل، یادگیرندگانی که خود را برای آزمون چند گزینه ای آماده می کنند بر حفظ کردن اطلاعات واقعی و اندیشه های جزئی تاکید می ورزند» ( سیف، 1387، ص 22).
     «بنا به گفته پوفام(2002)، در موقعیت هایی که آموزش معلم بر سنجش یادگیری تاثیر دارد، وی با بهره گیری از برنامه درسی، ابتدا هدفهای آموزشی خود را تهیه می کند و به طراحی و اجرای فعالیت های آموزشی اش می پردازد، سپس به سنجش هدف ها اقدام می کند. در موقعیتهایی که سنجش بر آموزش تاثیر دارد، معلم باز هم ابتدا به بهره گیری از برنامه درسی به تهیه هدف های آموزشی خود اقدام می کند، اما پس از آن به تهیه ابزار سنجش بر اساس آن هدف ها می کوشد، و در آخر فعالیت های آموزشی خود را به اجرا در می آورد» (سیف، 1387، ص23).
نقش ارتباطی ارزشیابی
     از یک دید دیگر می توان ارزشیابی را نوعی وسیله ارتباطی بین مدرسه، دانشگاه، سازمانهای اجتماعی و خانواده دانست. دراین دیدگاه معلم و دانش آموزان، به نوعی، سنجش و اندازه گیری می شوند تا درباره آنها تصمیمات آموزشی اتخاذ شود. منطقه آموزشی نیز به وسیله نمره ها از عملکرد مدارس و معلمان آگاه می شود. دانشگاه ها نیز با توجه به همین نمره ها دانشجو می پذیرد. و سازمانها هم با توجه به مدارک افراد آنها را به کار می گیرد (کدیور، 1379).
و در پایان
«اگر در نظام آموزشی ارزیابی انجام نشود ، نمی توانید موفقیت را از شکست متمایز کنید.
اگر موفقیت را تشخیص ندهید نمی توانید بدان پاداش بدهید.
اگر موفقت را پاداش ندهید احتمالا تاوان شکست را می دهید.
اگر موفقیت را تشخیص ندهید نمی توانید از آن پند حاصل کنید.
اگر شکست را تشخیص ندهید نمی توانید آن را تصحیح کنید.
اگر به وسیله ارزیابی نتایج نظام های آموزشی را نمایان کنید، می توانید حمایت های لازم را به دست آورید» (بازرگان، 1380. ص 28).

منابع:
بازرگان،عباس(1380). ارزشیابی آموزشی. تهران، سمت.
سیف، علی اکبر(1387).سنجش فرآیندو فرآورده یادگیری:روشهای قدیم و جدید. تهران : دوران.
سیف، علی اکبر(1379). روانشناسی پرورشی چاپ پانزدهم(1385)، ویراست پنجم.تهران: آگاه.
شریعتمداری، علی(1366). روانشناسی تربیتی چ (19). تهران: امیر کبیر.
کدیور،پروین(1379). روانشناسی تربیتی. تهران: سمت.
نفیسی، غلامرضا(1376). سنجش و ارزشیابی. تهران : دانشگاه آزاد اسلامی واحد جنوب.
نوذری، ابوالقاسم(1374). مقدمه ای بر سنجش واندازه گیری علوم تربیتی. تهران:آوای نور.